Cultuur in Oeganda: oude gebruiken, tribes en tradities

Cultuur in Oeganda

We zijn onderweg van Murchison Falls naar Queen Elizabeth. Links loopt een groep mensen in processie, palmtakken in de hand, zingend. Verderop hoor ik trommels, kinderen rennen achter onze auto aan, en Brian — onze gids — vertelt ondertussen over clans, bruidsschatten en verboden liefdes. In Oeganda is cultuur geen herinnering aan vroeger. Het is hier. En het leeft.

Talen, geloof en palmtakken

Meer dan veertig talen worden gesproken in Oeganda, maar met Engels, de officiële taal red je je prima. Daarnaast hoor je overal Luganda, vooral in het hart van het land, waar de invloedrijke Baganda wonen. Op Palmzondag zien  we mensen zingen langs de kant van de weg, zwaaiend met palmtakken. Sommigen in traditionele kleding, anderen in een Arsenal-shirt. Een kleurrijke processie, letterlijk. Het geloof is hier niet iets voor op zondag, het zit verweven in het dagelijks leven — zichtbaar, hoorbaar, voelbaar.

Ruim 80% van de bevolking is christelijk, ongeveer 13% is moslim. Maar dat is niet altijd zo geweest. Toen de Britten eind 19e eeuw aankwamen in het koninkrijk Buganda, waren ze diep onder de indruk: goed georganiseerd, een koning, een stevige cultuur. Ze concludeerden: dit land is “klaar voor het evangelie”. En dat evangelie kwam — in de vorm van een vloedgolf aan missionarissen. De protestanten en katholieken kregen al snel ruzie met elkaar, waarna de protestanten de Britten erbij haalden. En zo begon de Britse overheersing niet met een kanon, maar met een bijbel.

56 tribes met ieder hun verhaal

Oeganda telt 56 officieel erkende tribes. Elke tribe heeft eigen rituelen, kleding, huwelijkstradities en omgangsvormen. Sommige hebben zelfs nog een koning of chief. Niet met politieke macht, maar wel met cultureel gezag. Denk: traditiehoeder, vredestichter, identiteitsdrager.

Baganda in Oeganda

De grootste en meest invloedrijke tribe is de Baganda, met hun eigen koninkrijk: Buganda. In 1993 werd het koningschap in ere hersteld en sindsdien woont de koning weer in zijn paleis in Kampala. Symbolisch, maar belangrijk.

Clans in Oeganda

Onze super gids Brian — een geweldige verteller én zelf een Muganda — legt me uit hoe het werkt bij zijn volk. Hij vertelt over de clans: binnen Buganda behoor je tot een bepaalde clan, met een dier of symbool als teken. Brian komt bijvoorbeeld uit de monkey clan. Clans hebben elk hun eigen gebruiken en voorouders, maar worden allemaal als familie gezien. Trouwen binnen je eigen clan is dus absoluut not done. Word je toch verliefd op je buurjongen, - of meisje uit dezelfde clan, dan hangt er — volgens de overlevering — een vloek boven je hoofd. Vroeger werd je zelfs verstoten. Nu niet meer, maar het blijft een schande, en de kinderen horen dan bij geen enkele clan. Dat wil je liever voorkomen.Het is fascinerend: zodra iemand zijn achternaam zegt, weet men hier meteen uit welke clan je komt.

Liefde met een prijskaartje

En dan de bruidsschat. Ook daar weet Brian alles van. In veel tribes betaalt de man een bride price aan de familie van de vrouw. Niet als aankoop, maar als waardering. Dat is het idee, althans. In de praktijk kan het ook een flinke onderhandeling worden. “Het hangt ervan af wat de schoonouders vragen,” zei Brian. “Soms gebruiken ze het om te laten zien hoe waardevol hun dochter is. Maar soms loopt het uit de hand.” Het kan leiden tot spanningen, en zelfs tot scheidingen. In Oeganda mag liefde dan onbetaalbaar lijken, de bruiloft is dat vaak ook — letterlijk.

Embalu: geen verdoving, geen genade

Brian heeft nog meer interessante verhalen; In het oosten van Oeganda, bij Mbale, woont de Bagisu-stam. Elke twee jaar, in augustus, voeren zij een eeuwenoud ritueel uit: de embalu. Jongens van zestien worden zonder verdoving besneden. In het openbaar. Terwijl de hele community toekijkt. Er is muziek, dans, alcohol — een groot feest. De jongen draagt een stok, loopt trots door het dorp, en dan… wordt de huid weggeschraapt. Zoals je een wortel schraapt. Pas als het pijn doet, ben je een echte man. Er zijn hooguit wat lokale kruiden om de pijn te verlichten. 

Sociale druk binnen de stammen Oeganda

De sociale druk is gigantisch. Wie weigert, wordt uitgelachen of verstoten. Zelfs mannen die met een vrouw uit de tribe trouwen maar zelf geen Bagisu zijn, kunnen alsnog ‘uitgenodigd’ worden voor de ceremonie. Er zijn pogingen geweest om het te stoppen, maar de traditie is hardnekkig. Hoewel de overheid het zelfs deels stimuleert als hiv-preventie, neemt het aantal deelnemers langzaam af. Ik hou van verhalen over rituelen en oude gebruiken, maar dit lijkt me voor de mannen wel heel heftig allemaal.

De Batwa: uit het bos verdreven

En dan de Batwa — vaak pygmeeën genoemd, al wordt die term niet door iedereen gewaardeerd. De Batwa zijn de oudste bewoners van het regenwoud. Klein van stuk, jagers en verzamelaars, eeuwenlang in harmonie met de natuur. Tijdens mijn ontmoeting met de Batwa dacht ik aan de andere oorspronkelijke volken — de San in Zuid-Afrika, de Bosjesmannen in Namibië, of de First Nations in Canada. Wat ze gemeen hebben, is tragisch: hun eeuwenoude kennis en cultuur worden nauwelijks erkend door de moderne wereld. Ze raakten hun land kwijt, hun bestaanswijze werd hen afgenomen, en ze kregen zelden een stem in beslissingen over hun eigen leven. Overleven werd aanpassen. Maar tegen welke prijs?

Bwindi werd een NP

Dat gold ook voor de Batwa. Toen Bwindi werd uitgeroepen tot nationale park om de berggorilla’s te redden, moesten de Batwa vertrekken. Ze kregen niets. Geen compensatie, geen plan, geen nieuwe plek. Van bosbewoners werden ze plotseling buitenstaanders.

Huidige situatie Batwa Oeganda

Vandaag de dag wonen veel Batwa aan de rand van dorpen, in kleine nederzettingen. Bij Bwindi zijn pogingen gedaan om hun cultuur enigszins te behouden, maar hun situatie blijft kwetsbaar. Ze hebben nauwelijks toegang tot onderwijs of zorg, en worden nog te vaak buitengesloten.

Ik zag zelf een groep Batwa bij Lake Bunyonyi. Het was een ervaring die me raakte. Ze leefden in schrijnende armoede. Klein, zichtbaar anders dan de rest. De lokale bevolking helpt waar ze kan, maar heeft zelf ook niet veel. Je voelt je als bezoeker ongemakkelijk. Alsof je kijkt naar iets dat niet meer klopt — een volk dat ooit perfect paste in de natuur, en daar nu geen plaats meer in heeft.